کوه های استان خراسان رضوی (بینالود)

ارتفاعات استان خراسان رضوی را می‌توان به ارتفاعات شمالی و جنوبی تفکیک کرد. ارتفاعات شمالی عموماً شرقی- غربی هستند در حالی که ارتفاعات جنوبی امتداد شمالی- جنوبی دارند. کوه‌های استان دنباله ارتفاعات البرز به سمت مشرق است که به صورت قوس‌های موازی از شاه‌کوه آغاز شده و در جهت شمال غربی  به سوی جنوب شرقی تا ارتفاعات هندوکش در افغانستان امتداد می‌یابد.

در بخش شمالی خراسان رضوی قسمت قابل توجهی از دو رشته کوه کپه داغ ، هزار مسجد ، آلاداغ ، بینالود قرار گرفته است. رشته کوه‌های هزار مسجد با حدود 3040 متر ارتفاع از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد یافته است و ارتفاع آن در اطراف سرخس کاهش می‌یابد. این کوه‌ها در یک حوضه رسوبی با گسل‌های عمیق شکل گرفته‌اند.

 

بینالود: رشته کوه‌های بینالود در امتداد البرز شرقی قرار گرفته‌اند و شکل‌گیری آن مشابه هزار مسجد بوده است و بلندترین قله این رشته کوه «بام خراسان» با ارتفاع بیش از 3200 متر می‌باشد. رشته کوه بینالود بر اثر آخرین فعالیت‌های کوهزایی آلپی به وجود آمده است و لایه‌های آن به سوی نیشابور روی هم رانده شده و چین خورده‌اند. از دیگر قلل این رشته کوه می‌توان به شیرباد با ارتفاع 3250 متر، فلسکه با ارتفاع 3100 متر و قوچگر با ارتفاع 3050 متر را نام برد.

بینالود از شمال شرق به دره کشف رود و دشت مشهد و از جنوب غربی به چاله ساختمانی دشت نیشابور مشرف است. در بخش شمالی این رشته کوه، کوه‌های فرعی وجود دارند که دارای دره‌های صخره‌ای با ارتفاع 200-300 متر می‌باشند که معروف‌ترین و پرآب‌ترین آن‌ها، اخلمد است که دارای چندین آبشار می‌باشد. آبشار اصلی آن 40 متر ارتفاع دارد. کلیه آبریزهای شمالی این کوهستان به کشف رود و آبریزهای جنوبی آن به کال شور می‌ریزند. مهم‌ترین رودها و ریزآب‌های بینالود؛ فاروب رمان، دیزآباد، چناران، گرینه، درود، بوران و بهارآب خروین و شورآباد می‌باشند.

کوه‌های بینالود با وجود بارندگی اندک، دارای مراتع سرسبز به ویژه در ارتفاعات 1800 تا 2700 متری است و در فصل ییلاق، عشایر کوچنده مانند توپکانلوها و رانلوها به این منطقه کوچ می‌کنند. در کوه‌های بینالود معادن مختلفی وجود دارد که از آن جمله معدن طلای قدیم نزدیک طرقبه، معادن مرمر نزدیک شاندیز، زغال‌سنگ در حدود فریزی و مس و سرب در نزدیک ناحیه‌ای به نام بار می‌باشند. همچنین ذخایر اندکی از آلومینیم در ارتفاعات شمالی نیشابور به نام مهرآباد کشف شده است. مهم‌ترین و غنی‌ترین معدنی که در این رشته کوه وجود دارد، معدن فیروزه است که در حوالی روستای معدن از توابع دهستان بار شهرستان نیشابور استخراج می‌شود.

کهن‌ترین متنی که از این کوه نام برده است، یشتها می‌باشد. از این کوه در «زامیادیشت» با نام «رِئُوَنْتَ» و در بندهش با نام «ریوند» یاد شده است. ریوند در زبان اوستایی شکوهمند، تابان، دارا و بخشنده دارایی معنی می‌دهد. در قسمت‌هایی از اوستا به عنوان صفت برای اشخاص، ایزدان و اهورامزدا به کار رفته است. در بندهش آمده است که آتشکده آذربرزین مهر بر فراز بینالود قرار دارد. این آتشکده یکی از 3 آتشکده مقدس دوره ساسانیان و خاص طبقه کشاورزان بوده است. ظاهراً به واسطه وجود این مکان مقدس که از دیگر نقاط به زیارت آن می‌رفتند، شهری نیز به نام ریوند نزدیک این کوه بنا شد که تا اواخر سده 4 هجری قمری، پابرجا بود و یکی از 4 طسوج (ناحیه) نیشابور به شمار می‌رفت. مَقدَسی ریوند را ناحیه‌ای آباد با باغ‌ها و کشتزارهای پرمحصول وصف کرده و از معدن فیروزه و نیز از مسجد آن و نهر آبی که این شهر را به دو نیم می‌کرد، یاد کرده است.

ارتفاعات جنوبی استان خراسان رضوی از ادامه کوه‌های ایران مرکزی شکل گرفته‌اند و کوه‌های سیاه کوه و کوه سرخ را شامل می‌گردد. رشته کوه «کوه سرخ» از غرب روستای درونه تا مرز ایران و افغانستان امتداد یافته و به صورت رشته‌های موازی و قوسی شکل است. بلندترین نقطه کوه سرخ حدود 3000 متر ارتفاع دارد. در ساختار این کوه طبقات رسوبی قدیمی و توده‌های آذرین دخالت داشته‌اند. این کوه‌ها به سمت شرق به دو قسمت تقسیم می‌شوند. شاخه شمالی آن شهر تربت حیدریه را در خود جای داده و با کاهش تدریجی ارتفاع، به صورت تپه‌های کم ارتفاع تایباد درآمده است و شاخه جنوبی آن تا داخل خاک افغانستان امتداد یافته است.

کوه‌های مجموعه سیاه کوه از کویر بجستان (نمک) آغاز می‌شوند و تا مرز خراسان جنوبی امتداد می‌یابند و در حدّفاصل گناباد- فردوس قرار گرفته‌اند. بلندترین نقطه سیاه کوه در جنوب کاخک بیش از 2800 متر ارتفاع دارد. سیاه کوه بخشی از ارتفاعات شرقی ایران است و در ساختمان آن بیشتر سنگ‌های رسوبی و در برخی مناطق سنگ‌های آذرین دیده می‌شود.

در بخش غربی این استان در شهرستان بردسکن، چندین قلل آتشفشانی دیده می‌شود که در دامنه‌های آنان، چشمه‌های آب گرم در جریان می‌باشند.