روز 21 آذرماه 1392 برای دومین بار پا به شهرستان خواف گذاشتم. اسفند ماه سال گذشته در جریان صعود سراسری کوهنوردان خراسان رضوی به قله بزه خواف دیداری داشتم از شهر خواف و آثار تاریخی مهم و زیبایش یعنی: آسیبادهای نشتیفان و مدرسه غیاثیه خرگرد. امسال نیز این توفیق حاصل شد تا دیداری از خواف داشته باشم. این سفر دو روزه تجدید خاطره ای نیز شد بطوری که تمامی اتفاقات زیبای سال قبل انگار از جلوی چشمانم رژه می رفتند! برنامه سفر اما حال و هوایی دیگر داشت؛ این بار به همراه گروه طبیعتگردی باران مهر.
در این سفر سعادتی نصیبم شد تا به همراه استادان عزیزم آقایان رسول خائفی و شهرام مقدم که سرپرستان و لیدرهای تور بودند، و بنده ارادت خاصی به هر دو نفرشان داشته و دارم، به همراه 40 نفر دیگر از کوهنوردان و طبیعتگردان و سایر شرکت کنندگان عازم کویر همت آباد قائن شوم. از آنجا که برنامه ریزی این دوستان همیشه خوب بوده و هست طوری برنامه چیده شده بود که توانستیم 3 مورد از آثار باستانی شهرستان خواف و قائن را هم بازدید کنیم و این بازدیدها علاوه بر برنامه های متنوع پیمایش کویر همت آباد، اجرای موسیقی سنتی و زنده در شب، رصد ستارگان و آسمان زیبای کویر، اقامت در خانه های روستایی، چشیدن طعم غذاهای خوشمزه و ارگانیک روستایی، تجربه ی بی نظیر و هیجان انگیز جیپ سواری در دل کویر به مانند تورهای سافاری آفریقا و … بودند.
از آنجا که طی این دو روز ما از مکانهای متعددی دیدن کرده و برنامه های متنوعی داشتیم به ناچار باید این گزارش را به چند بخش تقسیم کنم و هر بخش را در قالب یک پست ارئه دهم. ابتدا می روم سراغ آثار تاریخی شهرستان خواف که روز اول سفرمان این بازدید صورت گرفت. ولی خب مثل همه گزارش برنامه های کوهنوردی و طبیعتگردی و ایرانگردی ام ابتدا می روم سراغ معرفی آثار تاریخی و مشخصات منطقه ای که به آن سفر کرده ام.
مدرسه غیاثیه: مدرسه غیاثیه خرگرد در روستای غیاثیه در 5 کیلومتری جنوب شرقی خواف و بر سر راه تربت حیدریه در فاصله 146 کیلومتری مشهد قرار گرفته است و از جمله ابنیه چهار ایوانی و آجری است که در زمان شاهرخ تیموری به سعی پیر احمد خوافی ساخته شده است. مدرسه غیاثیه اثری بر جای مانده از شهر خرگرد قدیم (در خراسان) است. شهر خرگرد که در دوران سلجوقیان استطاعت نظامیه را داشته و در زمان تیموریان بنایی چنین با شکوه احداث شده است. مدرسه غیاثیه خرگرد به دست هنرمند هنرمندان معماری قوام الدین و غیاث الدین شیرازی بنا نهاده شده است و شاید با الهام از نام یکی از معماران خود یا وزیر شاهرخ تیموری غیاث الدین شیرمحمدخوانی نام گذاری و شهرت یافته است. روستای غیاثیه زادگاه وزیر مقتدر شاهرخ، غیاث الدین پیر احمد خوافی بانی مدرسه غیاثیه، است. زمان ساخت این بنا بین سال های 842 تا 847 هجری می باشد. مدرسه غیاثیه توسط قوام الدین شیرازی و پسرش غیاث الدین ساخته شده است. این بنا را می توان آخرین بنای با عظمت دوران تیموریان قلمداد کرد و در عین حال شاید بتوان آن را نماینده کامل معماری دوره تیموری به شمار آورد.
بنای غیاثیه دارای صحن چهار ایوانی است که اطراف آن 32 حجره برای استفاده طلاب در دو طبقه ساخته شده است. در دو طرف در ورودی نیز یک مدرس و یک مسجد احداث گردیده است. اما مهم ترین ویژگی این بنا استفاده گسترده از کاشی معرق جهت پوشش دیوارهاست و از این لحاظ در زمره شاهکارهای قرن نهم هجری به شمار می رود.
از آنجا که سال قبل من به خوبی بیرون و داخل اتاق های این اثر تاریخی را بازدید کرده بودم لذا در این سفر بیشتر مشغول عکاسی بودم و دوست داشتم همسفرانم بابت این موضوع نگرانی نداشته باشند و از هر کسی که تمایل به عکس گرفتن داشت عکسی به یادگار گرفتم. از آنجا که یکی از عشق های مهم زندگی من عکاسی است، خودم نیز مشغول عکس گرفتن از همه جای مدرسه غیاثیه خرگرد بودم.
مدرسه غیاثیه، بنایی با پلان مستطیل و دارای ابعاد 44 در 56 متر می باشد. ایوان بلند ورودی در میانه قاعده ی شرقی ایجاد شده است و از انتها به آن ایوان به درون راه میابد پس از ورودی نخستین فضای معماری به درون هشتی چلیپا شکل مدرسه است که بازوی سمت راست آن به مسجد ختم می شود. بازوی سمت چپ آن نیز به مَدرَس منتهی می گردد و این بنای ارزشمند از نوع چهار ایوانی است. ایوان قبله بزرگ ترین ایوان بنا است. نسخه ای با خط خوش نسخ که به اِسپَر ایوان قبله نوشته شده است معرف نام معماران تاریخ بنا می باشد. بخش انتهای ایوانها، با مقرنس ها و قاب گچی نقاشی شده است مزین شده اند. رویه ی دیوارها و زیر طاق ها با تلفیق آجر و کاشی آراسته گردیده است. نقش کاشی های بنا گل، برگ، و اسلیمی است.
بر طبق جستجوهایی که در اینترنت کرده ام؛ پروفسور برنارد اوکین استاد تاریخ دانشگاه آمریکایی قاهره درباره این اثر تاریخی چنین گفته است: مدرسه غیاثیه خرگرد سالم ترین مدرسه به جا مانده در دوره تیموری در جهان و یکی از زیباترین مدارس تاریخی است. هر یک از آثار تاریخی این شهرستان به عنوان شاهکارهای معماری قرون میانی اسلامی است. این آثار دارای هنرهای معماری منحصر بفرد بویژه در هنرهای کاشیکاری، گچبری، کتیبه ها و غیره است.
این استاد دانشگاه که حدود 35 سال پیش نیز از این شهرستان بازدید کرده، هم چنین گفته است: شاهد تغییر و تحولات عمده ای در بناها بخصوص در حوزه مرمت و احیای بناها بودم که از این لحاظ بسیار خوشحال هستم. پرفسور اوکین در بازدیدهایش که بیشتر کارهای تحقیقاتی و پژوهشی را دنبال می کرد از آثار تاریخی مسجد جامع سنگان، مسجد گنبد، مزار مجد ماضی، مدرسه غیاثیه خرگرد، آسبادهای نشتیفان، مسجد ملک زوزن، رباط زیارت، کوشک سلامی، مسجد جامع خواف و حافظ ابرو بازدید کرده است.
منبع: وبلاگ میثم رودکی ... اینجا
